Γυναίκα: τα πρώτα βήματα στο θέατρο

Αικατερίνη Βερώνη

Τη δεκαετία του 1860 οι γυναίκες αρχίζουν να ανεβαίνουν στο θεατρικό σανίδι.

Ανάμεσά τους η πρώτη γυναίκα θιασάρχης, η Αικατερίνη Βερώνη, που έκανε το δικό της θίασο το 1899 στη Σμύρνη και η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, αντίζηλος και πρωταγωνίστρια περισσότερα χρόνια.
Η παρουσία της γυναίκας ηθοποιού και οι συνθήκες εργασίας της για το διάστημα του 19ου αι. και τα πρώτα χρόνια του 20ου αι., που είναι και τα δύσκολα χρόνια της εδραίωσής της στην ελληνική θεατρική σκηνή, είναι ελάχιστα μελετημένη, τα στοιχεία δεν είναι επαρκή.

Οι πρώτες γυναίκες που έρχονται σε επαφή με το θέατρο βρίσκοντα στην Πόλη, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στα Επτάνησα, στα μέρη όπου ο διαφωτισμός επικρατεί και προέρχονται από το χώρο της λογιοσύνης.

Αικατερίνη Βιαγκίνη

Το 1817 εντοπίζεται στη Ζάκυνθο η πρώτη ερασιτέχνιδα ηθοποιός, η Αικατερίνη Βιαγκίνη που παίρνει μέρος σε παραστάσεις ιταλικών μελοδραμάτων του Φιλοδραματικού Συλλόγου Ζακύνθου.
Οι Φαναριώτισσες (ενδεικτικά ανφέρουμε τη Ραλλού Σούτσου και την Ελένη Αριστάρχη) συμμετέχουν στις αναγνώσεις θεατρικών κειμένων στα φιλογικά σαλόνια, όπως αυτό της Ρωξάντρας Μαυρογένους και της κυρίας Τυαννίτη και στις πρώτες απόπειρες ερασιτεχνικών παραστάσεων που γίνονται "κεκλειεμένων των θυρών".
Η Ραλλού Καρατζά, κόρη του ηγεμόνα της Βλαχίας Ιωάννη Καρατζά, ιδρύει στο Βουκουρέστι τον πρώτο ερασιτεχνικό θίασο που δίνει δημόσιες παραστάσεις για ένα χρόνο (1819-1820) στο θέατρο της Ερυθράς Κρήνης. Εκεί εμφανίζονται και οι πρώτες ερασιτέχνιδες ελληνίδες ηθοποιοί, η Μαριγώ Αλκαίου (σύζυγος του ηθοποιού Θεόδωρου Αλκαίου), η Μαρία Παπαϊωάννου, η ρουμανικής καταγωγής Μαριώρα Μπογδανέσκου και τρεις ανώνυμες, η Ελένη, η Ζωίτσα και η Ειρήνη. Η Μαριγώ Αλκαίου γίνεται επαγγελματίας ηθοποιός και δίνει παραστάσεις στη Σύρο το 1829 με το θίασο του συζύγου της.

Ευαγγελία Παρασκευοπούλου

Το Φλεβάρη του 1833, σε ένα νησί της των Ιονίων, που έχουν ανεπτυγμένη θεατρική παιδεία, στη Λευκάδα, εμφανίζονται στην παράσταση του Σπύρου Ζαμπέλιου και Ι. Μ. Νικολαΐδη "Δάφνινο στεφάνι" η Αικατερίνη Ακματσίνη και η Ακριβούλα Σταύρου. Η "Εφημερίδα του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων" σχολιάζει την εμφάνσιη των δύο γυναικών ως γεγονός που πρέπει να αφαιρέσει "από τας οικογενείας εκείναις ταις προλήψαις, όπου ως τώρα επικρατούσαν ως προς την ανατροφήν των κορασίδων."
Στην πρωτεύουσα του ελεύθερου ελληνικού κράτους το θέατρο δυσκολεύεται να υπάρξει: δύσκολα βρίσκεται κατάλληλη στέγη, οι εκπαιδευμένοι ηθοποιοί είναι λίγοι και το ρεπερτόριο περιορισμένο σε έργα στα οποία απουσιάζουν οι γυναικείοι ρόλοι, καθώς οι γυναίκες της μετεπεναστατικής Αθήνας δεν τολμόυν να ανέβουν στη σκηνή. Ενίοτε τους γυναικείους ρόλους υποδύονται άντρες ηθοποιοί , με πλήρη αποτυχία. Ταυτόχρονα το εμφανίζεται το ιταλικό μελόδραμα, που με την εμπειρία των ηθοποιώμ και τις γυναικείες παρουσίες κάνει θραύση.

Το 1840 κάνει την πρώτη της εμφάνιση στην αθηναϊκή σκηνή γυναίκα και έγινε δεκτή με ενθουσιασμό. Πηγές μιλούν για τη Μ. Α. Τζίβιτζα κι άλλες για την Αικατερίνη Παναγιώτου. Γεγονός είναι πως ήρθε καλεσμένη της Φιλοδραματικής Εταιρίας Αθήνας μαζί με το σπουδαγμένο ηθοποιό Κωνσταντίνο Κυριακό Αριστία, ο οποίος θα παρέδιδε μαθηματα στους νέους ηθοποιούς. Τελικά, μετά από παρεμβάσεις της βαυαρικής αυλής που δεν θέλει τη δημιουργία θεατρικής ελληνικής σκηνής, οι παραστάσεις σταματούν.

Το 1842 η Εταιρεία του εν Αθήναις Θεάτρου ζητά από το δήμαρχο Αθηναίων να βοηθήσει ώστε να βρεθούν "κόσμια και ευειδή κοράσια" φτωχών οικογενειών για να γίνουν ηθοποιοί. Πρώτες ανταπικρίνονται η Αικατερίνη Παναγιώτου και η Αθηνά Φιλιππάκη, εργάτριες στο μεταξουργείο του σκην. Τις ακολουθούν η Μαριγώ Δευτερίδη, η Καλλιόπη Χρήστου, η Δανάη (1845) η Ευθ. Ιωαννίδου (1845-1850), η Αμαλία Στοκ, η Πολυξένη Σμυρλή, Αργυρή και Αθηνά Συψώμου, Μαρία και Κατίνα Σάιλερ (1857), Ειρήνη Ιωάννου, Ελένη Κομνηνού, Ελένη Γαϊτάνου, Ελένη Γυπαράκη, Μαριγώ Τεχνίτου, Μαριγώ Πομόνη, Ισαβέλλα Ιατρά.
Τη δεκαετία του 1860 οι γυναίκες καταφέρνουν να ξεπεράσουν τις προκαταλήψεις και ανεβαίνουν στη θεατρική σκηνή η μια μετά την άλλη. Εμφανίζεται η Πιπίνα Βονασέρα που εξελίσσεται σε μεγάλη πρωταγωνίστρια, την ακολουθούν οι Ελένη Ξαβερίου Χέλμη, η Σμαράγδα Συρμακέζη, Πολυξένη Σούτσα, Σοφία Πολιτοπούλου (Ταβουλάρη), Μαρία Πετρίδου, Σοφία Δημητροπούλου, Ελένη Αρνιωτάκη, κ.ά., τις επόμενες δεκαετίες εμφανίζονται διαδοχικά οι Αικατερώνη Βερώνη και η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου, που δεσπόζουν για χρόνια.

Μαρίκα Κοτοπούλη

Αμόρφωτες και απαίδευτες θεατρικά στην πλειοψηφία τους οι θεατρίνες της εποχής, ζώντας και δουλεύοντας κάτω από δύσκολες συνθήκες των περιφερόμενων θιάσων, καταφέρνουν να φτιάξουν την πρώτη μαγιά του ελληνικού θεάτρου κα να δώσουν συνέχεια σε προσωπικότητες, όπως η Κυβέλη και η Κοτοπούλη.
Την περίοδο 1867-1884 υπάρχουν 18 γυναίκες ηθοποιοί (και 49 άνδρες), το 1891 40 γυναίκες (60 άνδρες), το 1907 στο Σύλλογο Ελλήνων Ηθοποιών υπάρχουν καταγεγραμμένες 50 γυναίκες (70 άνδρες) ανάμεσά τους η Κυβέλη και η Κοτοπούλη.
Η Αικατερίνη Παναγιώτου και η Αθηνά Φιλιππάκη παίρνουν αμείβονται με σταθερό μισθό (50 δραχμών), ενώ την ίδια εποχή οι άνδρες συνάδελφοί τους πληρώνονται από τα έσοδα των παραστάσεων. Ειναι η τακτική που ακολουθεί η "Εταιρεία του εν αθήναις Θεατρου" για να προσελκύσει τις γυναίκες. Στη συνέχεια, είναι δύσκολο να υπολογίσει κανείς τις μοιβές των γυναικών, καθώς οι περισσότερες δούλευαν στους ίδιους θιάσους με τους συζύγους τους και στα λογιστικά βιβλία δεν αναφέρεται καν το σικό τους όνομα, παρά μόνο του άννδρα τους και ηθοποιού του θιάσου.

Οι απόψεις για τη γυναίκα και οι εμπειρίες από τις ηθοποιούς του ιταλικού μελοδράματος, με τις ημίγυμνες εμφανίσεις, έχουν διαμορφώσει μια πολύ αρνητική εικόνα για τη γυναία ηθοποιό. Εικόνα που επιτείνεται με την εμφάνιση των καλλιτέχνιδων των καφέ σαντάν και όλων των παραθετρικών θεαμάτων, παρά το γεγονός ότι η πλειοψηφία των γυναικών ηθοποιών διάγει βίο "ηθικό".

 

Κυβέλη

Το 1913 η Μαρίκα Κοτοπούλη ζητά από το συνδικαλιστικό όργανο των ηθοποιών να θεσπίσει και για τις γυναίκες το δικαίωμα του εκλέγειν και του ακλέγεσθαι. Τη ίδια χρονιά διαγράφεται μαζί με τη Κυβέλη από το σύλλογο Ελλήνων Ηθοποιών με τη κατηγορία ότι δεν απέδιδαν τα ποσοστά από τα εσιτήρια. Η κατηγορία είναι αληθής, οι δυο ηθοποιοί αρνούνται να τα καταβάλουν εις ένδειξη διαμαρτυρίας, επειδή ο Σύλλογος δεν έκανε δεκτό το αίτημα για το δικαίωμ του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι των γυναικών.
Μέχρι το β' παγκόσμιο πόλεμο δεν αναφέρεται άλλη γυναίκα να δραστηριοποιείται στο χωρο οτυ συνδικαλισμού. Γυναίκες δεν θα βρούμε ούτε και στα ιδρυτικά μέλη του ΣΕΗ (του μαζικότερου φορέα ποι ιδρύεται το 1917) ούτε και στα ψηφοδέλτιά του.
Το Δεκέμβρη του 1944 συναντούμε την πρώτη γυναίκα μέλος του ΔΣ του ΣΕΗ, είναι η Άννα Καλουτά, ακολυθεί η Ελένη Χαλκούση το '49 η Αλέκα Κατσέλη το '52.

(από το άρθρο της Σταματοπούλου - Βασιλάκου "Κοράσια κόσμια και ευειδή")