Ο θεατρικός Κώστας Βάρναλης

Κώστας Βάρναλης - ο θεατρικός

Ο "Άτταλος ο τρίτος" είναι το μοναδικό θεατρικό έργο του ποιητή.

Η παρουσίαση του έργου του Βάρναλη, που ακολουθεί, είναι από το άρθρο της Αριστούλας Ελληνούδη "Άτταλος Γ' - διαχρονική και επίκαιρη διδαχή για το λαό".

"Ένα έργο με χυμώδη λαϊκή γλώσσα, σπινθηροβόλο χιούμορ, καυστικό σαρκασμό για τους τυράννους των λαών, πλασμένο από τον διακαή πόθο του Βάρναλη να πάψουν οι λαοί «δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα» να «προσμένουν κάποιο θάμα». Να γίνουν αυτοί ο τροχός της Ιστορίας κι οι μόνοι αφέντες στον τόπο τους.

Βαθύτατα διαλεκτικός καθώς ήταν ο Βάρναλης, διαλεγόταν με θεατρικό τρόπο στις μεγάλες ποιητικές συνθέσεις, στα μικρά ποιήματα και τα πεζογραφικά του έργα. Δε θα μπορούσε να του λείπει το θεατρικό αισθητήριο, καθώς στη δεκαετία του 1910 άρχισε να μεταφράζει τους Ευριπίδη, Σοφοκλή κι Αριστοφάνη.

Γαλάτεια Καζαντζάκη, Έλλη Αλεξίου, Μάρκος Αυγέρης, Κώστας Βάρναλης, Νίκος Καζαντζάκης, Χαρίλαος Στεφανίδης

Η θεατρικότητα του Βάρναλη, και στα μεγάλα θεατρικόμορφα ποιήματά του και στα μικρά, προκύπτει και με την ψυχογράφηση των προσώπων που πλάθει, με τις συγκρούσεις της μυθοπλασίας του, την παραστατική, πλουμιστή, αφτιασίδωτα λαϊκή, λυρική ή τσουχτερή και θεατρικά «νευρώδη» γλώσσα του, με της «Αλήθειας το ρυθμό»."

«Μάθε, πως σ’ ένα κράτος νοικοκυρεμένο κανένας ούτε ρωτά κι ούτες απαντά. Όταν ο πολίτης αρχίζει να ρωτά, θα πει, πως άρχισε ν’ απορεί. Κι όταν αρχίσει ν’ απορεί, θα πει, πως άρχισε να καταλαβαίνει. Κι όταν αρχίσει να καταλαβαίνει, θα πει, πως έπαψε να πιστεύει. Κι όταν δεν πιστεύει, αρχίζει το πανηγύρι…»

 απ' τον "Άτταλο"

"Στις 4/8/1946, ο Βάρναλης πρωτοδημοσιεύει στο νόμιμο, ακόμα, «Ριζοσπάστη» το επίκαιρα αλληγορικό, επίσης με θεατρικά στοιχεία, «Ημερολόγιο της Πηνελόπης».

Την ίδια χρονιά, ο επίσης συνεργάτης του «Ριζοσπάστη», αγαπημένος φίλος του Βάρναλη, Παναγής Λεκατσάς, εκδίδει το ιστορικό βιβλίο του «Η πολιτεία του Ηλιου (Η κοινοχτημονική επανάσταση των δούλων και προλεταρίων της Μικράς Ασίας. 133-128 π.Χ.)».

 Από το βιβλίο του Λεκατσά εμπνέεται ο Βάρναλης τον «Ατταλο Γ'», που αρχίζει να γράφει στα εμφυλιακά χρόνια. Το Σεπτέμβρη του 1950, επανακυκλοφορούν τα «Ελεύθερα Γράμματα». Στο 1ο τεύχος τους δημοσιεύεται η πρώτη σκηνή - με τίτλο «Πρόλογος» - του «Ατταλου Γ'», που ο Βάρναλης το χαρακτήριζε «Δράμα σε πράξεις τρεις». Τα πρόσωπα του «Προλόγου» είναι τρεις αλυσοδεμένοι δούλοι, οι «Υποψιάρης», «Χωρατατζής», «Γραμματιζούμενος», καθώς και ο «Επιστάτης» (με βούρδουλα) και «ο Περίεργος» (χαφιεδόμουτρο και δουλέμπορος). Ο πρόλογος εκτυλίσσεται στην Ακρόπολη της Περγάμου, όπου θα τοποθετηθεί άγαλμα ενός Ρωμαίου ιμπεριαλιστή, «αφέντη» της Περγάμου (σ.σ. σα να λέμε του Τρούμαν...).

Ο Βάρναλης συνεχίζει να δουλεύει το έργο και το τελειώνει - βάζοντας ο ίδιος την ημερομηνία - στις 10 Σεπτέμβρη 1968. Η αμερικανοκίνητη δικτατορία τον ώθησε να ολοκληρώσει το έργο.

Το έργο, τιτλοδοτημένο «Ατταλος ο Τρίτος», αφιερωμένο «στη μνήμη του σοφού φίλου του» Παναγή Λεκατσά, εκδίδεται από τον «Κέδρο» το Δεκέμβρη του 1971 και κυκλοφορεί αρχές του 1972.

Η χούντα το απαγορεύει.

Το Μάη του 1976 το έργο πρωτοπαρουσιάζεται από το φοιτητικό ερασιτεχνικό θεατρικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο κινηματοθέατρο «Ιρις»."

«Αυτός είναι ο κανόνας: Οι πιο φωνακλάδες πατριώτες, σ’ όλους τους καιρούς και τόπους, είναι οι συνεργάτες των ξένων "σωτήρων".»

 απ' τον "Άτταλο"

"Ο φόβος του λαού γεννά και τους θεούς και τους τυράννους του. Το φόβο πολεμά ο Βάρναλης και με τον «Ατταλο Γ'», τον οποίο ξαναδούλεψε το 1968, για να καταδείξει ότι τη σκυτάλη του σκοταδισμού πήραν νέοι ξεπουλημένοι «εθνοσωτήρες». Οτι η Ελλάδα ξαναπαραδόθηκε σε νέο αμερικανοκίνητο Ατταλο Δ'...

ο Κώστας Βάρναλης δάσκαλος ελληνικών στα Μέγαρα το 1911

Μεταπλάθοντας την ιστορία της Περγάμου, του «Ατταλου Γ'» και του «Ατταλου Δ'», ο Βάρναλης αποκρυπτογράφησε τη μακραίωνη εξάρτηση του τόπου μας.

Κατήγγειλε την «ιδεολογία» και τους φορείς της εθνικής υποτέλειας και της στήριξης του ιμπεριαλισμού.

Εξευτέλισε τα σκιάχτρα και τους μύθους που διαιωνίζουν την αντιλαϊκή εξουσία και κρατούν ναρκωμένο το λαό. Την εξουσία που υπηρετούν σα σερπετά και άνθρωποι της τέχνης, της επιστήμης, της διανόησης. Η Εκκλησία και οι κρατικοί μηχανισμοί καταπίεσης του λαού.

Αθήνα, 1958: Μ. Μ. Παπαϊωάννου, Κώστας Βάρναλης, Στρατής Τσίρκας

Το έργο του μιλώντας, ουσιαστικά, για τη νεότερη Ιστορία μας, καυτηρίαζε, εμμέσως, όλους τους εξουσιαστές, εκμεταλλευτές και προδότες του λαού, τονίζοντας την ευθύνη του λαού, που «μοιραίος» κι «άβουλος» τους ανέχεται...

Ανάμεσα στα πρόσωπα του έργου είναι κι ένας τρελο-φιλόσοφος («προσωπείο» του Βάρναλη). Τούτος ο «τρελός» ξεστομίζει τις πιο επικίνδυνες αλήθειες. Ο Βάρναλης δεν έχει αυταπάτες. Ο φιλόσοφος δε θα κάνει την επανάσταση, αλλά ξέρει πως η επανάσταση είναι έργο του λαού και για το λαό."

«-Ποιος θα μας σώσει, Ανατολή για Δύση,
Ποιος Έλληνας ή βάρβαρος θεός;
Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει;
για πίσω θα γυρίσει ο παλαιός;,

-Δε θα μας σώσει Ανατολή για Δύση
μήδ’ Έλληνες ή βάρβαροι θεοί.
Μπροστά καινούργιος κόσμος θα βαδίσει,
άμα ξυπνήσουν κάποτε οι λαοί.»

απ' τον "Άτταλο"

Από το θεατρικό έργο του Κώστα Βάρναλη "Άτταλος ο τρίτος" ο Σταύρος Κουγιουμτζής μελοποίησε ένα μέρος του "Τραγουδιού της φυγής", μέρος που κατά κάποιο τρόπο αλλάζει ή δεν αποδίδει στο ελάχιστο το νόημα των στίχων του ποιητή. 

Το τραγούδι με τον τίτλο "Γεια χαρά καλή" ερμήνευσε ο Γιάννης Καλατζής. (Ακούστε το με κλικ στο εικονίδιο.)

Διαβάστε το ποίημα ολόκληρο:      

Πάνω στου πελάου το σπιθάτο αφρό 

έστησα χορό, φεύγω, αναχωρώ!

Έκανα φτερά κι έγινα πουλί, 

γεια χαρά, καλή, και μην κλαις πολύ.

Θάνατος εδώ κι ανθρωποσφαγή. 

Τούτ’ η μαύρη γη κόκκινη πληγή.

Μέσα στην καρδιά κόβω κάθε τι

που με συγκρατεί με τη λάσπη αυτή.

Βούλωσα κι αυτιά και μνημονικό, 

για να μην ακώ τίποτα κακό.

Ντύθηκα γαμπρός από καινουργίς, 

άστρον της αυγής, έβγα να με διεις.

Πάω για θεός σε νησί τρανό 

μες στο γαλανό τον Ωκεανό!

Άνεμος φυσά παίρνει με και πα 

κι η καρδιά χτυπά! Όλα χαρωπά!

Παίρνει με και πα πούλουδο αλαφρό.  

Πάντα με χορό φεύγω, αναχωρώ!

διαβάστε: 

Η μοναδική, αλλά σημαντική συμβολή του Κώστα Βάρναλη στη δραματουργία μας

Κώστας Βάρναλης: εργογραφία

"Άτταλος Γ'" - διαχρονική κι επίκαιρη διδαχή για το λαό 

Κώστας Βάρναλης: ο λυρικός στοχαστής της επανάστασης