Χειμερινές σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις

Το 1861 ο Ντοστογιέφσκι πραγματοποίησε το πρώτο του ταξίδι στην Ευρώπη. Μόλις επέστρεψε έγραψε (1863), έγραψε τις "Χειμερινές σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις", που «καταγράφουν σαρκαστικά τις αντιδράσεις του Ντοστογιέφσκι κατά την περιήγησή του σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Αντιδράσεις που, σε πολλά, είναι και σήμερα επίκαιρες.»

«Εκείνο που κεντρίζει το ενδιαφέρον του είναι οι άνθρωποι και τα ήθη και σ' αυτά επικεντρώνει τη σάτιρά του.
Συχνά είναι απόλυτος (αλλά κι όχι ολότελα άδικος) στους αφορισμούς του:
"Τον Γερμανό πρέπει να τον συνηθίζει κανείς σταδιακά, γιατί, αν δεν το κάνει, πολύ δύσκολα μπορεί να τον ανεχτεί σε μεγάλες δόσεις."
Όσο για τις Γερμανίδες, τις βρίσκει "κάτι παραπάνω από αηδιαστικές". Κρατάει, βέβαια, την επιφύλαξη πως μπορεί να επηρεάστηκε από την κακοκαρία που συνάντησε εκεί (και που τον έκανε να νοστλγεί τη Ρωσία του), αλλά προσθέτει: "Αυτό δε σημαίνει, βέβαια, πως ο πατριωτισμός εκδηλώνεται μόνο με άσχημο καιρό".

ο Ντοστογιέφσκι από τον Hidemi Tada

Εκείνοι, όμως, που δεν βρίσκουν κανένα έλεος, είναι οι Γάλλοι.
Σ' αυτούς, άλλωστε, αφιερώνει το μισό σχδόν βιβλίο του. Υιοθετεί πέρα για πέρα το απόφθεγμα του πρώτου σημαντικού ρώσου κωμοδιογράφου, του Φονβίζιν: "Ο Γάλλος δεν έχει λογική, αλλά και να 'χε θα το θεωρούσε μεγάλη δυστυχια του".
Και, κατά τον Ντοστογιέφσκι, το χειρότερο είδος Γάλλων είναι οι "μπουρζουάδες". Αυτούς, τους αστούς γενικότερα, πετροβολάει στα μισά κεφάλαια των "Σημειώσεών" του. Όλοι τους, λέει, ένα και μόνο ιδανικό και σκοπό έχουν: το "παραδάκι". "Ας καταφέρω να αποταμιεύσω λίγα λεφτουδάκια και Apres moi le Deluge" (μετά από μένα ο κατακλυσμός!).
Και συνεχιζει: "Το να κάνει κάποιος περιουσία και να συσσωρεύσει όσο περισσότερα υλικά αγαθά μπορεί, αυτό έχει πλέον μετατραπεί σε βασικό κώδικα ηθικής, σε κατήχηση, θα έλεγα. Αυτή η αντίληψη υπήρχε και στο παρελθόν, αλλά τώρα έχει πάρει κατά κάποιον τρόπο ιερή μορφή. (...) Εάν έχεις λεφτουδάκια και αρκετή περιουσία, δε σε λογαριάζουνε και δεν μπορείς να περιμένεις από τους άλλους εκτίμηση και σεβασμό, το χειρότερο βέβαια είναι ότι ούτε και αυτοσεβασμό δεν μπορείς να αποκτήσεις. (...) Η πραγματικότητα του όλα επιτρέπονται, αρκεί να έχεις χρήματα είναι κοινός τόπος πια γι' αυτόν.

ο Ντοστογιέφσκι από τον Konstiantyn Trutovsky

Ο καημένος ο Σωκράτης θεωρείται στην εποχή μας ηλίθιος και επικίνδυνος παπαρδέλας, και ο μόνος χώρος όπου αποκτά αξία είναι στη θεατρική σκηνή, διότι ο μπουρζουάς ακόμα ενθουσιάζεται με την αρετή στο θέατρο...".





Συνακόλουθα, ο αστός καταδικάζει μετά βδελυγμίας την κλοπή, που είναι "αμαρτία, μια ύπουλη και σιχαμερή πράξη την οποία δε συγχωρεί ακόμα και σtην περίπτωση που ο κλέφτης ήθελε να ταΐσει τα υποσιτισμένα παιδιά του και γι' αυτό έκλεψε.
Αλλά να κλέβεις στο όνομα της αρετής... ω, τότε όλα σου τα συγχωρούν... αφού είναι καθήκον και ιερή υποχρέωση μπροστή στη φύση και την ανθρωπότητα η επιδίωξη του κέρδους και ο πλουτισμός.
Να γιατί στον ποινικό κώδικα των Γάλλων υπάρχει σαφής διαχωρισμός στις παραγράφους που οριοθετούν ο κίνητρο της κλοπής: αν πρόκειται για κλοπή με ποταπό σκοπό, δηλαδή για ένα κομμάτι ψωμί ή αν πρόκειται για κλοπή στο όνομα μιας ανώτερης αρετής, όπως το κέρδος, λόγου χάρη.
Στην περίπτωση αυτή, ο νόμος όχι απλώς καλύπτει, αλλά και προωθεί την όποια πρωοτοβουλία στο πλαίσιο μιας πολύ καλά οργανωμένης κοινωνικής πραγματικότητας."

ο Ντοστογιέφσκι σε στένσιλ

Ο Ντοστογιέφσκι δεν διστάζει να εφορμήσει και κατά των συναισθημάτων της Γαλλικής Επανάστασης (την ονομάζει "εκείνες οι μικρές γνωστές τρελίτσες στο τέλος του ερασμένου αιώνα"), όπως κατέληξαν χάρη στην κυριαρχία της αστικής τάξης:


"Liberte, egalite, fraternite... Τι σημαίνει liberte; Ελευθερία. Ποια ελευθερία όμως; Η ελευθερία να κάνεις ό,τι θέλεις, τα πάντα, στο πλαίσιο του νόμου βέβαια, η ελευθερία που είναι ίδια για όλους; Ωστόσο πότε έχεις τη δυνατότητα να κάνεις ό,τι θέλεις; Όταν διαθέτεις εκατομμύρια... Και προσφέρει η ελευθερία σε όλους εκατομμύρια; Όχι φυσικά... Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς εκατομμύρια; Ο άνθρωπος λοιπόν χωρίς εκατομμύρια δεν είναι εκείνος που μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, αλλά εκείνος με τον οποίο κάνουν ό,τι θέλουν.

ο Ντοστογιέφσκι από τον Tennyson Samraj

Ερχόμαστε τώρα στη δεύτερη λέξη της διακήρυξης, egalite. Μετά την ελευθερία λοιπόν έχουμε την ισότητα, και μάλιστα μπροστά στο νόμο.
Μόνο ένα σχόλιο θα κάνω εδώ. Με τη μορφή που εφαρμόζεται σήμερα, ο κάθε Γάλλος μπορεί και πρέπει να τη θεωρήσει προσωπική προσβολή...



Φτάσαμε στο τελευταίο μέρος της διακήρυξης στην αδελφοσύνη, το πιο αστείο άρθρο του γαλλικού Συντάγματος και. Οφείλουμε να ομολογήσουμε, η μεγαλύτερη εμμονή της Δύσης.
Ο δυτικός άνθρωπος μιλάει για την αδελφοσύνη και δεν αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει τρόπος να την αποκτήσει, επειδή στην πραγματικότητα είναι ανύπαρκτη...
Τι μπορούμε να κάνουμε λοιπόν; Μάλλον να τη δημιουργήσουμε, διότι η αδελφοσύνη δημιουργείται και προσφέρεται, είναι υπαρκτή και ζωντανή στη φύση, μόνο που από τη γαλλική και γενικά τη δυτική φύση, όπως αποδείχτηκε απουσιάζει, και αυτή που κυριαρχεί είναι η προσωπική αρχή του ατόμου και η προσπάθεια συντήρησης και ικανοποίησης του ΕΓΩ, της αντιπαραβολής αυτού του ΕΓΩ με τη φύση και με όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους ως αυτόνομης ξεχωριστής αρχής, εξ ολοκλήρου ισότιμης και ισάξιας όλων όσων υπάρχουν πέρα από την ίδια."

Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

"Φανατικός", ίσως, ο αντι-δυτισμός του Ντοστογιέφσκι. Είναι, όμως, "ξεπερασμένη" η θεοποίηση του χρήματος και του κέρδους, ο καπιταλισμός, όπως θα τον πει στον "Κροκόδειλο" η αρπακτική εγωπάθεια, η αποτίμηση των πάντων με αποκλειστικό μέτρο την αξία τους σε χρυσάφι, ο ευτελισμός όλων των ιδεών, που εκείνος στηλίτευε και που έχουν γίνει ο μόνος και παντοκράτωρ της εποχής μας;

Κι όμως, όπως λέει στην κατακλείδα του βιβλίου του "Όλα βαίνουν καλώς"...»

Από τον "Σατιρικό Ντοστογιέφσκι" του Μάριου Πλωρίτη
(τα υπογραμμισμένα είναι επιλογές του ΘΕΑΤΡΟΥ)

διαβάστε:

Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι, αστειεύεστε;

Σατιρικός Ντοστογιέφσκι